του Αντώνη Σκαμνάκη
Η υγειονομική κρίση που μαστίζει ολόκληρο τον πλανήτη δεν επιφέρει σοβαρές αλλαγές μόνο στην κοινωνία, την οικονομία και στο πολιτικό σύστημα αλλά και στον ευρύτερο χώρο της επικοινωνίας και της πληροφορίας. Αναμφίβολα η παρούσα κρίση λειτουργεί ως καταλύτης στον ήδη εντεινόμενο και διαρκή μετασχηματιστικό του διεθνούς οικοσυστήματος των Μέσων, ο οποίος σχετίζεται πρωτίστως µε τη θεαματική επέκταση των νέων τεχνολογιών και των κοινωνικών δικτύων.
Στην Ελλάδα η πολυετής οικονομική ύφεση και η εφαρμογή των µνηµονιακών πολιτικών είχαν ήδη διαµορφώσει δραµατικές συνθήκες στον χώρο της ενηµέρωσης, µε κύρια χαρακτηριστικά τη συρρίκνωση της κυκλοφορίας των έντυπων Μέσων, την κρίση αξιοπιστίας των ραδιοτηλεοπτικών ΜΜΕ, την εξαφάνιση δεκάδων τοπικών εφημερίδων, τις σημαντικές απώλειες θέσεων εργασίας, την υποβάθμιση του περιεχομένου των Μέσων και την παραγωγή και εξάπλωση ψευδών ειδήσεων. Με την υγειονομική κρίση απλώς οι συνθήκες αυτές έγιναν περισσότερο δραµατικές.
Αν και η λήψη περιοριστικών μέτρων κρίθηκε τόσο από τις εθνικές κυβερνήσεις όσο και από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα όχι μόνο αναγκαία αλλά και επιβεβλημένη, ο χαρακτήρας αυτών των μέτρων δεν παύει να περιορίζει τις ατομικές ελευθερίες, θεμέλιο λίθο της αστικής δημοκρατίας. Σε ορισμένες μάλιστα χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης οι κυβερνήσεις έλαβαν επιπλέον μέτρα αυταρχικού χαρακτήρα τα οποία περιορίζουν την ελεύθερη διακίνηση ιδεών και τη συνταγματικά κατοχυρωμένη ελευθερία του Τύπου, όπου αυτή φυσικά υφίσταται.
Στη Ρουμανία η κυβέρνηση προχώρησε σε έκτακτα διατάγματα που περιορίζουν την ελευθερία της έκφρασης εφόσον υπό το πρόσχημα της διασποράς των «ψευδών ειδήσεων» μπορεί να εφαρμοστεί λογοκρισία στις δημοσιεύσεις αλλά και παύση της λειτουργίας ενημερωτικών ιστοσελίδων. Στη Βουλγαρία επίσης η κυβέρνηση χρησιμοποίησε διάταγμα περί έκτακτης ανάγκης για να προσπαθήσει να εισαγάγει ποινές φυλάκισης για τη διάδοση «ψευδών ειδήσεων». Ίσως το πιο ακραίο παράδειγμα είναι της Ουγγαρίας, όπου η κυβέρνηση ενέκρινε νομοθεσία που δίνει τη δυνατότητα στον πρωθυπουργό της χώρας να επιβάλει καθεστώς έκτακτης ανάγκης και να κυβερνά ουσιαστικά µε νομοθετικά διατάγματα. Ο νέος νόμος ποινικοποιεί και εδώ την εξάπλωση των «ψευδών ειδήσεων» σχετικά µε την Covid-19 µε ποινή φυλάκισης έως πέντε χρόνια.
Στην Ελλάδα τα περιοριστικά μέτρα που έλαβε η πολιτική εξουσία αν και φαίνεται ότι στην παρούσα φάση βρίσκουν κοινωνική αποδοχή εξαιτίας του φόβου της πανδημίας, εντούτοις δεν παύουν να δημιουργούν εύλογες ανησυχίες για τις επιπτώσεις που θα έχουν στις εργασιακές σχέσεις και στην ποιότητα της δημοκρατίας. Εδώ οι ψευδείς ειδήσεις δεν χρησιμοποιήθηκαν ως πρόσχημα για να ποινικοποιήσουν την ελεύθερη διακίνηση ιδεών αλλά για να κατασκευάσουν έναν κοινωνικό αυτοματισμό μεταξύ «υπεύθυνων» και «ανεύθυνων» πολιτών. Οι συμπιεσμένες εικόνες και οι ετεροχρονισμένες φωτογραφίες όπως αυτή στην παραλία της Θεσσαλονίκης και στο Ελαφονήσι στα Χανιά της Κρήτης αντίστοιχα δεν προήλθαν προφανώς από μια κρατική ή τοπική πολιτική μεθόδευση. Αυτό άλλωστε θα ενέπιπτε στις θεωρίες της συνωμοσίας. Μάλλον ήταν παραγωγή ορισμένων ΜΜΕ, συμπεριλαμβανομένων και τοπικών διαδικτυακών ιστοσελίδων. Αξιοποιήθηκαν ωστόσο εκτενώς στις προσπάθειες για λήψη περαιτέρω περιοριστικών μέτρων και κυρίως για την ανάδυση της πολιτικής εξουσίας ως βασικού παράγοντα και συντελεστή της κοινωνικής προστασίας και διαιτητή της «αντίθεσης».
Αν και η εγχώρια πολιτική εξουσία δεν εφάρμοσε αυταρχικές πολιτικές όπως σε άλλες χώρες, λειτούργησε ωστόσο µε τέτοιο τρόπο ώστε να θέσει υπό τον έλεγχό της όλη σχεδόν την πληροφορία σχετικά µε την πανδημία και ως εκ τούτου να χειραγωγήσει την ενημέρωση. Ετσι αντί η επικοινωνία για την πανδημία να γίνεται από μια ανεξάρτητη επιστημονική επιτροπή, ανατέθηκε σε εκπροσώπους των αρμόδιων υπουργείων Υγείας και Πολιτικής Προστασίας. Εν ολίγοις το αγαθό της ενηµέρωσης μετατράπηκε σε απολύτως κρατική υπόθεση.
Στην εποχή της υγειονομικής κρίσης και των επιπτώσεων που έχει στην ελεύθερη διακίνηση ιδεών ο ρυθμιστικός ρόλος που μπορεί να έχει το κράτος στη διασφάλιση της πολυφωνίας και της δημοκρατίας είναι σημαντικός. Εδώ οι προσπάθειες ελέγχου και χειραγώγησης πρέπει να δώσουν τη θέση τους σε ένα ορθολογικό πλαίσιο που θα ενισχύει εκείνα τα Μέσα και ιδιαίτερα τα έντυπα που δεν ανήκουν σε μεγάλους επιχειρηματικούς µιντιακούς ομίλους οι οποίοι ελέγχουν την ενημέρωση και έχουν δεσπόζουσα θέση στην αγορά. Τα Μέσα δηλαδή εκείνα τα οποία δεν βρίσκονται στον πυρήνα των ισχυρών τάσεων συγκέντρωσης στον χώρο της επικοινωνίας και της ενηµέρωσης και αντιμετωπίζουν άμεσα θέμα επιβίωσης εξαιτίας και της υγειονομικής κρίσης.
Αυτό επιτυγχάνεται διαμέσου ενός συστήματος άμεσων ή έμμεσων δημόσιων ενισχύσεων που έχουν θεσμοθετηθεί στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης και όχι μόνο. Πρόκειται για ένα είδος κρατικής παρέμβασης θετικού χαρακτήρα, αν και βεβαίως το ζήτημα της δημόσιας ενίσχυσης των έντυπων Μέσων μπορεί να συμβάλλει στην ανάπτυξη σχέσεων αλληλεξάρτησης µε την πολιτική εξουσία. Αυτό που μπορεί να εμποδίσει το τελευταίο είναι η ύπαρξη και η εφαρμογή ενός πλαισίου κριτηρίων που να συνδέει κυρίως τη δημόσια ενίσχυση µε την εργασία.
Συνεπώς θα πρέπει να αναληφθούν άμεσα πρωτοβουλίες στήριξης των ανεξάρτητων μη συστηµικών Μέσων, των συνεργατικών όπου αυτά υφίστανται, των εναλλακτικών και τοπικών εφημερίδων που μπορούν πράγματι να στηρίξουν την πολυφωνία και να συνδιαμορφώσουν έναν άτυπο αλλά ισχυρό πυλώνα, αντίβαρο στις ισχυρές τάσεις συγκέντρωσης και ολιγοπωλιακού ελέγχου στον χώρο της ενηµέρωσης συμπεριλαμβανομένου και του κρατικού ελέγχου όταν και όπου εμφανίζεται.
