Κάθε χρόνο, όταν πλησιάζει η γιορτή του Οσίου Νίκωνος Πολιούχου Αγίου της Σπάρτης, η μνήμη γυρίζει πίσω σε μια από τις πιο φρικτές κι εφιαλτικές στιγμές της τοπικής μας ιστορίας, καθώς την ημέρα αυτή, στις 26 Νοεμβρίου 1943, οι Γερμανοί κατακτητές εκτέλεσαν στη θέση Μονοδέντρι 118 Σπαρτιάτες, Λάκωνες και Αρκάδες ως αντίποινα για την επίθεση των ανταρτών, την προηγούμενη μέρα, σε γερμανική φάλαγγα, κατά την οποία σκοτώθηκαν ένας αξιωματικός και εννέα στρατιώτες, «ενώ 17 αιχμάλωτοι οδηγούνται μετά στα λημέρια του Πάρνωνα» (Κ.Μπρούσαλης, Η Πελοπόννησος στο 1ο αντάρτικο 1941-1945).
Τα ξημερώματα της 26ης Νοεμβρίου μια μεγάλη γερμανική μηχανοκίνητη δύναμη φτάνει στο Μονοδέντρι κι αρχίζει να πυροβολεί και να κανονιοβολεί την γύρω περιοχή, δημιουργώντας στις αντάρτικες δυνάμεις του Ταϋγέτου την εντύπωση πως κάποιες μονάδες του ΕΛΑΣ Πάρνωνα έχουν περικυκλωθεί. Στην πραγματικότητα οι ναζήδες ήθελαν να διασφαλίσουν ότι η τοποθεσία ήταν «καθαρή» από αντάρτες, για να προχωρήσουν στη συνέχεια στο αποτρόπαιο έγκλημά τους.
Πράγματι, το μεσημέρι, μια νέα φάλαγγα από γερμανικά καμιόνια με ισχυρή συνοδεία φτάνει στο Μονοδέντρι, ερχόμενη από την Τρίπολη. Μέσα στα καμιόνια είναι φορτωμένοι οι Σπαρτιάτες, οι Λάκωνες και μερικοί Αρκάδες, που συνελήφθησαν καθ’ οδόν, για να εκτελεστούν ως αντεκδίκηση για τα θύματα της χτεσινής επίθεσης. Μ’ αυτήν την εκφοβιστική και τρομοκρατική τακτική οι Γερμανοί πίστευαν - εις μάτην - ότι θα κάμψουν το φρόνημα των ανυπότακτων Ελλήνων, που τους πολεμούσαν και θα κρατούσαν τον ελληνικό λαό υποταγμένο και υπάκουο στα κελεύσματα των κατοχικών αρχών.
Κατεβάζουν τους ομήρους σε ομάδες των τεσσάρων ατόμων, που είναι δεμένα με σύρματα και σκοινιά και τους στήνουν μπροστά στα δώδεκα πολυβόλα, τα οποία είναι τοποθετημένα στα υψώματα έτοιμα ν’ αρχίσουν το μάκαβριο έργο τους. «Η ατμόσφαιρα μυρίζει θανατικό και οι 118 μάρτυρες του λαϊκού ξεσηκωμού βλέπουν καρτερικά τους δήμιους να ετοιμάζονται για την ανθρωποθυσία που θα επακολουθήσει, Ακούνε το Γερμανό διοικητή να μιλάει με λύσσα και ένας άλλος γερμανοντυμένος να τους μεταφράζει το λόγο που οδηγούνται στη σφαγή. Οι κρατούμενοι έχουν μισή ώρα άμα θέλουν να πουν κάτι...» (Κ. Μπρούσαλης, ο.α.)
«Και ενώ τα πολυβόλα ήταν έτοιμα να κροταλίσουν, ο θόρυβος μιας βαριάς στρατιωτικής μοτοσυκλετας διέκοψε την πένθιμη ησυχία του τοπίου. Ένας αγγελιοφόρος ερχόταν από την Τρίπολη με σφραγισμένη διαταγή του στρατιωτικού διοικητή Πελοποννήσου. Στιγμές θανάσιμης αγωνίας ανάμεσα στους μελλοθανάτους. Όταν ο επικεφαλής του αποσπάσματος αξιωματικός διάβασε την διαταγή, κάλεσε κοντά του τον γιατρό Χρήστο Καρβούνη και του ανακοίνωσε ότι είχε διαταγή να τον αφήσουν ελεύθερο». (Σαράντος Αντωνάκος, Ο Γολγοθάς ενός λαού)
Η «χάρη» που δινόταν στον Καρβούνη οφειλόταν στο γεγονός πως είχε σπουδάσει στη Γερμανία, αλλά ο ηρωϊκός γιατρός όχι μόνο δεν επωφελήθηκε από αυτήν για να σώσει τη ζωή του, τουναντίον προσπάθησε να πείσει τον Γερμανό αξιωματικό πως όλοι τους ήταν αθώοι πολίτες και δεν έπρεπε να εκτελεστούν. Μόλις διαπίστωσε την ανένδοτη απόφαση των Γερμανών να προχωρήσουν στην ομαδική σφαγή, άρχισε να διαπραγματεύεται αντί της ζωής του να σωθεί ένας από τους τέσσερις αδελφούς Τζιβανόπουλου. Κι αυτή η προσπάθειά του, όμως, έπεσε στο κενό και τότε ο Χρήστος Καρβούνης, σε άπταιστα γερμανικά, είπε στους δημίους: «Ντρέπομαι που σπατάλησα οκτώ χρόνια στην πατρίδα σας. Γνώρισα την απανθρωπιά και την θηριωδία σας. Ξέρω καλά πόσο βάρβαροι είσθε. Άνανδροι Ούννοι...». Ο επεικεφαλής του αποσπάσματος, κόκκινος από θυμό, τον πλησίασε και τον χτύπησε δυνατά στο χέρι με τον υποκόπανο ενός όπλου. Με σπασμένο χέρι ο Καρβούνης συνέχισε να χειρονομεί και να τους βρίζει υπό τις επευφημίες των συντρόφων του. «Η Ελλάδα θα ζήσει», ήταν η τελευταία φράση του, που έσβησε μέσα στη φωτιά των γερμανικών όπλων. Μέσα σε λίγη ώρα τα κορμιά των 118 μαρτύρων της Ελευθερίας μας κείτονταν αιμόφυρτα στο βραχώδες πλάτωμα, που βρίσκεται κοντά στο μικρό πέτρινο γεφύρι της στροφής του Μονοδεντρίου.
«Το τραγικό νέο έφθασε στη Σπάρτη το βράδυ της ίδιας μέρας. Ο αβάσταχτος θρήνος κάλυψε την πόλη και ολόκληρη την Ελλάδα. Όλοι βγήκαν στους δρόμους, για να μάθουν για τους δικούς τους. Γρήγορα διαπίστωσαν πως δεν είχε γλυτώσει κανείς. Νεκρός ο γιατρός Καρβούνης, νεκρός ο δικηγόρος Γιατράκος, ο φαρμακοποιός Μακρής, ο καθηγητής Παπδάκος, ο δικηγόρος Φικιώρης, ο καθηγητής Χίος, ο δημοσιογράφος Γκουζούλης, τα τέσσερα αδέλφια Τζιβανόπουλοι, ο πατέρας και γιος Παπαστάθης, τα δύο αδέλφια Κεχαγιά, ο μικρός Νίκων Τζινιέρης, που είχε εκείνη την ημέρα την γιορτή του, μια γυναίκα η Βασιλική Μαρινάκη, ο Αλεμαγκίδης και ο Κοντάκος και ο Κουτρουμάνης. Εκατόν δέκα οκτώ συνολικά κορμιά, θυσία μιας μικρής κοινωνίας». (Σ. Αντωνάκος, ο.α.)
Ο ανθός της σπαρτιατικής κοινωνίας είχε ξεκληριστεί από τις γερμανικές σφαίρες, αφού πρώτα προδόθηκε και παραδόθηκε στους Γερμανούς κατακτητές, στα τέλη του Οκτώβρη και στις αρχές του Νοέμβρη, από τους ντόπιους συνεργάτες και καταδότες των ναζί, από εκείνους που αμαύρωσαν το όνομα του Έλληνα και λέρωσαν τη μνήμη των Θερμοπυλών και του Λεωνίδα. Όποιος θέλει να μάθει τα ονόματα αυτών των προδοτών, για ιστορικούς και μόνον λόγους, ας ανατρέξει στο βιβλίο του αείμνηστου Γιάννη Ρουμελιώτη «Η Εθνική Αντίσταση στη Λακωνία 1841-1945» (σελίδες 218-219 και 229) και θα καταλάβει, γιατί η Σπάρτη χρειάστηκε δεκαετίες ένοχης σιωπής μέχρι ν’ αναγνωρίσει τη θυσία των 118 και να την τιμήσει όπως της πρέπει.
Τα χρόνια πέρασαν και οι άνθρωποι, που έζησαν αυτά τα τραγικά γεγονότα, έχουν αρχίσει να φεύγουν. Η ιστορική αναφορά σ’ αυτά δεν αποτελεί προσπάθεια αναμόχλευσης των παθών, αλλά είναι πλέον μια πράξη μνήμης και εθνικής αξιοπρέπειας σε μια εποχή που οι αξίες και τα ιδανικά υποβαθμίζονται και οδηγούνται σταδιακά στον αφανισμό. Κι αξίζει σ’ αυτούς τους δύσκολους καιρούς που ζούμε να θυμόμαστε τα εμπνευσμένα λόγια του εθνομάρτυρα δικηγόρου Γιώργη Γιατράκου, που έγραψε στους δικούς του δυο μέρες πριν από την εκτέλεση στο Μονοδένδρι: «Οραματίζομαι μια νέα Ελλάδα διάφορη από την σημερινή, η οποία θα γυρίσει στην πρόοδο, στα ειρηνικά έργα και θα μας προσεγγίσει στην Ελλάδα του 5ου π.Χ. αιώνα. Σ’ αυτήν την κοσμογονία που θα γίνει έχω την δύναμη κι εγώ να βάλω ένα λιθάρι».