Άνοιξε θλιβερή καρδιά και πικραμέν’ αχείλι,
Άνοιξε, πες μας τίποτα και παρηγόρησέ μας!...

Διάβαζα μοιρολόγια της Τριφυλίας απ’ το θαυμάσιο βιβλίο του φίλου Βασίλη Ματσινόπουλου. Βιβλίο καρπός, βιβλίο θησαυρός όχι μόνον για την επιστημονική και προσεγμένη δουλειά που έχει κάνει ο συγγραφέας, αλλά πρωτίστως για τον τρόπο και το συναίσθημα που έχει γράψει το βιβλίο τόσο όμορφα σαν ένα όμορφο τραγούδι κι αυτό, ένα μεγάλο μοιρολόϊ ώστε οι λέξεις μ’ εκείνο που εκφράζουν δίδουν ένα αρμονικότατο υπέροχο σύνολο.
Μοιρολόγια. Τα λόγια της μοίρας. Μιλάει στη μοίρα και με τη μοίρα το είδος αυτό της μεγάλης ποίησης. Παραπονιέται, κλαίει τη μοίρα του ο άνθρωπος, ο ανώνυμος ποιητής. Για ν’ αλαφρώσει τον πόνο του, να παρηγορηθή.
Μοίρα. Τί λέξη πήγε και βρήκε ο Έλληνας! Επικαλείται τη μοίρα. Θρηνεί τη μοίρα. Αυτά είναι τα μοιρολόγια. Φοβερή λέξη.
Τις λέμε τις λέξεις, τις φράσεις, τις παροιμίες. Τις ακούμε και τις λέμε και οι ίδιοι, αλλά περνούν απαρατήρητες. Να, την έκφραση «τυραννιέμαι σαν την άδικη κατάρα» πόσοι τη σκεφτήκαμε; Την άδικη κατάρα που δεν πιάνει, ο λαός τη φαντάστηκε ότι περιπλανιέται άδικα. Και ξαφνικά εμφανίζεται μπροστά μας. Ουσιαστικά όλα όσα λέει ο άνθρωπος οι αγωνίες του, οι προβληματισμοί του, τα τραγούδια του, τα έργα του, όλα μοιρολόγια είναι. Στο τέλος τέλος γίνονται μοιρολόγια. Υπέροχη λέξη.
Και μου δημιουργήθηκε η μεγάλη απορία: πώς είναι η λέξη σε άλλες γλώσσες; Πιστεύω ότι στην ελληνική είναι μοναδική. Κι αν δεν είναι πιστεύω ότι καμμία άλλη δεν θα μπορεί να σταθή στην ελληνική λέξη μοίρα. Το κομμάτι δηλαδή καθενός μας που μας ανήκει. Πώς άραγε το έθεσαν οι άλλοι λαοί; Στ’ αγγλικά λέμε η τύχη σου, μοίρα όμως όχι. Ύστερα οι άλλες γλώσσες γύρω απ’ αυτά τα θέματα της φιλοσοφίας χωλαίνουν, υστερούν απελπιστικά.
Με κέντρισε η λέξη μοίρα κι άρχισα να ψάχνω. Να ψάχνομαι, να τη σκέφτομαι. Τί δεν έχουμε ακούσει για τη μοίρα! Ιδιαίτερα απ’ το Γυμνάσιο ακόμα όταν διδασκόμαστε αρχαία τραγωδία η οποία ολόκληρη στηρίζεται πάνω σ’ αυτή τη λέξη.
Πόσο παιχνίδι της μοίρας του είναι ο κάθε άνθρωπος. Και όμως κανείς ποτέ δεν μας έδωσε να καταλάβουμε την έννοια μοίρα. Σε μένα τουλάχιστον κανένας απ’ τους δασκάλους μου. Κι ήταν της μοίρας μου να ψάχνω μοναχός μου, όπως για όλα τα μεγάλα πρέπει να παλαίψουμε μόνοι.
Ας προσπαθήσουμε λοιπόν τώρα που γέρασα, να προσεγγίσουμε τη μεγάλη αυτή λέξη, η οποία βεβαίως είναι πανάρχαιη. Τη χρησιμοποιεί κατά κόρον ο Όμηρος και όλοι οι αρχαίοι κι έφθασε ως τις μέρες μας αναλλοίωτη, με την ίδια ακριβώς σημασία.
Ας δούμε λοιπόν ποια είναι η σημασία της, προχωρώντας σιγά σιγά με «τάξη και κλιτότητα» που λέει ο Κορνάρος στον Ερωτόκριτο, γιατί αλλιώς θα χαθούμε.
Λοιπόν όταν λέμε μοίρα εννοούμε το κομμάτι, το μερίδιο, τη μερίδα που παίρνει καθένας μας ερχόμενος σε τούτην εδώ τη ζωή. Ο κλήρος, η τύχη, εκείνο που μας έλαχε και που δεν εξαρτάται από μας, ο προορισμός καθενός, η μοίρα. Το ότι μοίρα σημαίνει κομμάτι φαίνεται καθαρά – ας το δώσουμε με παράδειγμα – όταν λέμε ότι ο πατέρας την περιουσία του την έκανε τρία κομμάτια, τρεις μοίρες και τα μοίρασε στα παιδιά του. Ή λέμε ότι ο κύκλος έχει 360 μοίρες δηλαδή 360 ίσα κομμάτια, η ορθή γωνία ενενήντα ή γωνία τάδε μοιρών κ.λπ. Ότι μοίρα σημαίνει κομμάτι φαίνεται καλλίτερα ακόμα στη φράση του Αισώπου όταν λέει «κόραξ ἐκράτει μοῖραν τυροῦ». (Ένας κόρακας κρατούσε ένα κομμάτι τυρί) και υπ’ αυτήν την έννοια απαντάται σε πολλά πεδία. Κομμάτι γης, λαού, φαγητού ακόμα και τμήμα στρατού. (Λέμε τάδε μοίρα πεδινού πυροβολικού ή αεροπορίας). Κι έχει και μια υπέροχη φράση ο Ηρόδοτος «ἐκπλῆσαι μοῖραν τὴν ἑωυτοῦ» (= Να βγάλει πέρα το κομμάτι του στη ζωή.) Συνεπώς μοίρα σημαίνει κομμάτι. Πάει και τελείωσε.
Και προκειμένου περί ανθρώπου το κομμάτι του είναι πρώτα-πρώτα ότι γεννήθηκε· θα μπορούσε να μην είχε γεννηθή. Γεννήθηκε γιατί έτυχε ένα από τα δισεκατομμύρια τα σπερματοζωάρια να πέσει στο κατάλληλο σημείο, την κατάλληλη στιγμή αντί να πέσει στον φράχτη ή στην τουαλέττα. Ότι γεννήθηκε άνθρωπος κι όχι κάτι άλλο. Ότι γεννήθηκε σε τούτον εδώ τον τόπο κι όχι ας πούμε στον Βόρειο πόλο ή στην διακεκαυμένη ζώνη ή κάπου αλλού. Ότι γεννήθηκε αρσενικός και όχι θηλυκός. Και βεβαίως τίποτ’ απ’ όλ’ αυτά δεν εξαρτάται από τον ίδιον. Υπ’ αυτήν την έννοια είναι τελείως λάθος εκείνο που ακούμε από πολλούς και το χρησιμοποιούμε ενδεχομένως κι εμείς ότι «ο καθένας φτιάχνει τη μοίρα του μοναχός του». Προκειμένου περί μοίρας δεν ισχύει. Αν ισχύει, αυτό είναι κάτι άλλο κι όχι μοίρα.
Και πιο πέρα ακόμα: Ότι γεννήθηκε σ’ αυτόν τον τόπο (την Ελλάδα) σημαίνει ότι γεννήθηκε στην πατρίδα του μέτρου, ο αγώνας του είναι πνευματικός, η κληρονομιά και η μοίρα του βαρειά. Ότι γεννήθηκες άνθρωπος άντρας ή γυναίκα, σημαίνει ότι θα συμβιώσεις με συνανθρώπους, ότι γνωρίζεις τα όρια και το τέλος σου, ότι έχεις την ταπεινόφρονα αίσθηση πως δεν είσαι αιώνιος και παντοδύναμος, ότι έχεις μικρότητες, αδυναμίες, αρετές, εγωϊσμούς, φιλότιμο, συνείδηση, ότι αρρωσταίνεις, θυμώνεις, φανατίζεσαι. Με ένα λόγο ότι είσαι εύθραυστος σαν το γυαλί. Ο ένας γίνεται ψηλός σαν το Φασούλα και ψηλότερος ο άλλος σβερκοκολημμένος. Η μία γεννιέται όμορφη σαν την σταρ Ελλάς η άλλη κακάσχημη. Η μία μπορεί και κάνει μια δράκα παιδιά, η άλλη κανένα. Η τύχη δηλαδή καθενός μας. Κι αυτά όλα δεν εξαρτώνται από μας, αλλά απ’ το θεό, την ίδια τη μοίρα.
Και βεβαίως ως λέξη η μοίρα και μοιραίος και μοιρολόϊ και όλες με ρίζα τη μοίρα κατεβαίνουν από ένα υπέροχο αρχαίο ρήμα, το μείρομαι. Κι από ‘δω πια είναι η ειμαρμένη, το πεπρωμένο του βίου.
Και είναι η μοίρα καλή και κακή. «Ἀγαθή μοῖρα» έλεγαν οι αρχαίοι αλλά και «μοῖρα κραταιή», κακή, δυσώνυμος (η φέρουσα όνομα που προμηνύει κακά), ολοή (ολέθρια).
Και σήμερα «τύχη ἀγαθή» γράφουν τα πτυχία του Πανεπιστημίου. Υπέροχα πράγματα. Και φυσικά για τον άνθρωπο η ορισμένη μοίρα είναι ο θάνατος. Είναι όλοι προορισμένοι στη μοίρα του θανάτου. Είμαστε όλοι γραμμένοι του θανάτου, λέει ο λαός.
* * *
Ως κύριο όνομα η Μοίρα είναι η θεά του πεπρωμένου. Ως γνωστόν δε οι μοίρες ήσαν τρεις (3) μας λέει ο Ησίοδος τον οποίον έχουμε ως οδηγό (υπάρχουν ένα σωρό παραλλαγές). Η Κλωθώ, η Λάχεση και η Άτροπος «που γεννήθηκαν απ’ την ένωση του Δία με τη Θέμιδα και μεγάλη τιμή πόρισε σ’ αυτές ο Ζευς, στους θνητούς να δίνουν και νάχουν το καλό και το κακό». Αυτή ήταν η μεγάλη δικαιοδοσία τους, να καθορίζουν τις συνθήκες της ζωής του κάθε ανθρώπου χωριστά, και τα όρια της θνητής – πρόσκαιρης ύπαρξής του.
Και η μεν Κλωθώ – τα ονόματά τους είναι αποκαλυπτικά, όπως άλλωστε όλα τα ονόματα και οι λέξεις των αρχαίων – γνέθει το νήμα της ζωής κάθε ανθρώπου. Η Λάχεσις μοιράζει τους κλήρους, τραβάει τον κλήρο (το λαχνό – λαγχάνω) κι ό,τι σου λάχει. Και η Άτροπος είναι η αυστηρή, άτεγκτη και αδυσώπητη. Είν’ αυτή που καθορίζει πότε θα κοπεί το νήμα της ζωής και το κόβει. Και οι άνθρωποι, όλοι οι άνθρωποι έχουν το κομμάτι τους στη ζωή, το κομμάτι τους από ευτυχία ή δυστυχία ή και τα δυό μαζί, που για τους ανθρώπους δεν είναι παντοτινά, αιώνια.
Και βεβαίως οι μοίρες εμφανίζονται με τη γέννηση του παιδιού (στις τρεις μέρες πίστευε ο λαός, στις επτά οι αρχαίοι Έλληνες). Έρχονται όμως και τραγουδούν και στους γάμους. Σταθμός σημαντικός ο γάμος του ανθρώπου. Αθάνατε Έλληνα. Τι έφτιαξε το υπέροχο μυαλό σου!
Έτσι στη ζωή ο καθένας παίρνει τη μερίδα του (μοίρα του). Οι μερίδες δεν είναι ποιοτικά και ποσοτικά ίσες. Άλλος παίρνει μεγάλη, άλλος μικρή, άλλος καλή μερίδα άλλος λιγότερο καλή, ίδια όπως και στη ζωή. Άλλος ζει πολλά χρόνια άλλος λίγα. Ο ένας γνωρίζει ευτυχία ο άλλος δυστυχία. Και φυσικά εκείνος που παίρνει μεγάλο κομμάτι, δεν σημαίνει πως αυτό είναι και καλό πάντα, αφού το λίγο πολλές φορές είναι ακόμα καλλίτερο. Και παραδείγματα άπειρα. Και βεβαίως, θα το ξαναπούμε, όλ’ αυτά δεν εξαρτώνται από τον ίδιον τον άνθρωπο αλλά απ’ τους θεούς και τη μοίρα. Άλλωστε τι λέγανε οι αρχαίοι; τί λέει ο Όμηρος; «θεός τε μέγας καὶ μοῖρα κραταιή».
Θα κλείσουμε το κομμάτι αυτό με το ερώτημα ποιός είναι ανώτερος. Οι θεοί ή οι μοίρες; Φαίνεται ότι είναι οι μοίρες (Μοίρα). Το μόνο που είναι πάνω κι απ’ τους θεούς. Και τούτο γιατί τη γνώμη του Θεού ή των θεών ο άνθρωπος μπορεί να την μεταστρέψει. Με θυσίες, προσευχές, παρακλήσεις μπορεί να την αλλάξει. Της μοίρας όμως ποτέ. Υπ’ αυτήν την έννοια η μοίρα είναι πάνω κι απ’ τους θεούς. Γιατί όμως είναι πάνω κι απ’ τους θεούς;
Στο σημείο αυτό θα πούμε κάτι πολύ τολμηρό. Το θεό, τους θεούς όλους, τους φτιάξαμε εμείς οι άνθρωποι. Και αφού τους φτιάξαμε εμείς (όλους τους θεούς κι όλες τις θρησκείες, τους Νόμους και τις λατρείες, αυτά όλα τάφτιαξε ο νους του ανθρώπου, για να πολεμήσει την αδυναμία του, την τραγωδία του, να βρει καταφύγιο η ψυχή και το δάκρυ του). Αφού λέω τους έφτιαξε ο άνθρωπος τους θεούς, τους κάνει και ό,τι θέλει. Τη μοίρα όμως όχι. Αυτή είναι πέρα από τους θεούς. Μέχρι θεούς μπορεί να φτιάχνει ο άνθρωπος μοίρα όμως ποτέ. Κι αυτή είναι αμετάτρεπτη. Και βεβαίως όλ’ αυτά είναι αγωνίες του ανθρώπου να παρηγορηθεί. Και το πρόβλημα δεν λύνεται. Η τιμωρία της μοίρας, είν’ αυτό που λέει ο λαός «υπάρχει θεός» (και θα σε τιμωρήσει ή τιμωρεί). Και μη μπορώντας να κάνει κάτι άλλο τελικά γίνονται μοιρολόγια.
Μοιρολόγια της Τριφυλίας διάβαζα του φίλου Ματσινόπουλου. Και είδα ότι το καθένα απ’ αυτά θα μπορούσε να δοξάσει ένα έθνος. Ατέλειωτα τραγούδια!
Λέμε η αρχαία Ελλάδα και καλώς το λέμε. Όμως και η Νέα Ελλάδα έχει πολλά εξ ίσου καλά και κάποτε καλλίτερα που δεν εκμεταλλευόμαστε (ας μη μας τρομάζει η λέξη) κατάλληλα. Στους ξένους, τους τουρίστες που έρχονται εδώ θα μπορούσαμε να δώσουμε πολλά. Όχι μόνο μουσακά και τζατζίκι και ντάπα ντούπα στις ντίσκο. Και να υπάρχουν ειδικοί χώροι που θα απολαμβάνουν τα ωραία πράγματα οι ξένοι. Τους χορούς, τα τραγούδια γενικά.
Και τώρα βέβαια, παρ’ όλη τη λύσσα που μας καταλαμβάνει να τον γδάρουμε, να τον ληστέψουμε κάτι παίρνει. Φαντασθείτε όμως τί θα αποκόμιζε αν γινόταν συστηματική προσπάθεια. Γιατί όλα τούτα τα τραγούδια κι όχι μόνο είναι πραγματικά σπουδαία. Αρκεί να παρουσιάζονται σωστά και με την σοβαρότητα και το σεβασμό που τους πρέπουν. [Αυτός ο λαός έχει πολύ δυνατό μυαλό. Πλασμένος για την ποίηση. Για την τραγωδία. Την οξύνοια του Έλληνα πιστεύω δεν την έχει κανένας άλλος λαός. Και πιο παλιά ήταν πιο καθαρό το μυαλό του. Και στην αρχαιότητα λαπάντι (αστραφτερό, κατακάθαρο). Πουθενά δεν είχε αγκάθια. Ενώ σήμερα ή απελπίζεσαι ή σιχαίνεσαι.]
Ακούμε πολλές φορές να λένε ότι τα σημερινά παιδιά είναι έξυπνα κι ότι παλιότερα δεν ήσαν τόσο... Δεν μπορώ να καταλάβω τί λένε. Επειδή παπαγαλίζουν πέντε πράγματα ή ξέρουν μια και δυό γλώσσες, χειρίζονται το κομπιούτερ που τάχει παλαβώσει, βλέπουν και πράγματα στις τηλεοράσεις και αυθαδιάζουν σημαίνει ότι είναι έξυπνα;
Άκουγα κάτι αλλαγές στην παιδεία. Το γενικό συμπέρασμα ήταν: Μισές δουλειές, επιπόλαιες. Άλλη μια φορά μια από τα ίδια και χειρότερα, ενώ θα μπορούσαμε να εκμεταλλευτούμε αυτόν τον λαμπρό τόπο που ζούμε!
Η δουλειά των αρχόντων δεν είναι τόσο να κυττάζουν την οικονομία – αφήστε που η οικονομία δεν είναι καθόλου ξεκομμένη απ’ τα υπόλοιπα – αλλά θάπρεπε να θέσουν ως σκοπό τους να ανυψώσουν την ψυχή των ανθρώπων. Να δώσουν οι ηγέτες, οι άρχοντες όλης της γης με πρώτους της Ελλάδος κάτι πιο βαθύκαι μόνιμο.
Να νιώθει χαρά σ’ αυτό που παίρνει, το «ωραίο, το μεγάλο και τ’ αληθινό» για το οποίο αξίζει να ζεις... Αυτοί όλοι όμως δυστυχώς, περιορίζονται στο οικονομικό και τους εντυπωσιασμούς. Την κοροϊδία, την προπαγάνδα, τις δημόσιες λεγόμενες σχέσεις που δεν είναι τίποτε άλλο από απάτες. Κι όλοι στο ρυθμό του ντάπα ντούπα.
Ποιος φταίει γι’ αυτό; Κι από την άλλη φωνάζουμε «έξω οι Αμερικάνοι». Πώς όμως θα τους διώξεις έξω; Πώς θα κάνουν τον νέο να απαρνηθή τις βλακείες, τα σκύβαλα;
Γι’ αυτά όμως θέλει σκληρούς ώμους. Θέλει παιδεία σοβαρή κι όχι αηδίες που διδάσκονται στα σχολεία, μοντέρνα συστήματα που κολακεύουν τα παιδιά. Το παιδί έτσι, αν το χαϊδολογάς, το κάνεις πλαδαρό και τελικά το χάνεις.
Όλα τα μεγάλα έχουν τη ρίζα τους στον πόνο, τη σοβαρή προσπάθεια και βγαίνουν απ’ τον πόνο. Όχι από το ξεφάντωμα και την ήσσονα προσπάθεια. Ο πονεμένος άνθρωπος όταν μιλάει μιλάει αλλιώς, γελάει αλλιώς, συμπεριφέρεται αλλιώς. Ο νέος για να σωθή, για να διαμορφωθή, να μην καταστραφεί θέλει χαλινάρι. Τη δύναμη του νέου να τη διοχετεύσουμε αλλού με σοβαρότητα και βήματα προσεχτικά, σταθερά. Πρώτα όμως να είμαστε εμείς σοβαροί και να δίνουμε το παράδειγμα.